2. Ünite: Mekânsal Bilgi Teknolojileri: Harita Okuryazarlığı

Mekânın Sembolik Dili Olarak Harita:

• Haritalar, coğrafi unsurları küçültülmüş bir şekilde yansıtmak için kullanılan önemli sembolik araçlardır. Haritalar kuş bakışı görünümle çizilir ve ölçek kullanılır. Haritaların başlıca türleri, kullanım amacına göre “genel” ve “tematik” olarak ayrılmaktadır. Genel haritalar (örneğin, jeoloji, iklim haritaları) geniş bilgi içerirken, tematik haritalar (siyasi veya fiziki haritalar gibi) daha spesifik konulara odaklanır​.

Türkiye’nin Coğrafi Konumu:

Mutlak Konum:

• Türkiye, 36°-42° kuzey paralelleri ve 26°-45° doğu meridyenleri arasında, Ekvator’un kuzeyinde ve başlangıç meridyeninin doğusunda yer alır. Bu konum, Türkiye’nin dört mevsimi belirgin bir şekilde yaşamasına imkan tanır.

Göreceli Konum:

• Türkiye, Asya ve Avrupa’yı bağlayan bir coğrafi köprü ve önemli su yollarını (İstanbul ve Çanakkale Boğazları) içerir. Bu konum, jeopolitik açıdan güvenlik ve ticaret açısından stratejik bir önem kazandırır. Türkiye ayrıca, Orta Doğu ve Kafkasya’dan Avrupa’ya enerji kaynaklarını taşıyan bir koridor rolü üstlenmektedir​.

Mekânsal Bilgi Teknolojilerinin Bileşenleri:

Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS):

• CBS, harita, tablo ve grafiklerle mekânsal bilgilerin yönetimi için bir bilgisayar tabanlı sistemdir. CBS’nin bileşenleri; kullanıcı, veri, donanım, yazılım ve yöntem olarak sıralanır. Sistem, veri toplama ve yönetimini kolaylaştırarak mekânsal planlamayı destekler. Ayrıca, yakınlık analizi, alan ölçümü gibi işlemler yapılabilir ve elde edilen veriler dijital ortamlarda paylaşılabilir​.

Küresel Konumlandırma Sistemi (GPS):

• GPS, uydu teknolojisini kullanarak coğrafi koordinatlar üzerinden konum belirlemeyi sağlar. Ulaşım, bankacılık ve doğa sporları gibi çeşitli alanlarda kullanımı yaygındır. GPS’nin uydular, yer kontrol ağı ve GPS alıcıları olmak üzere üç ana bileşeni bulunmaktadır ve bu sistem tüm hava koşullarında 24 saat çalışır​.

Ünite notları ve önemli kavramlar

Mekan nedir?

Mekân, en genel anlamıyla, insan ve diğer canlılar için varlıklarını sürdürebildikleri, hareket ettikleri, ilişki kurdukları ve etkileşimde bulundukları fiziksel ortam veya yer olarak tanımlanabilir. Coğrafya bağlamında, mekân daha özel bir anlama sahiptir: doğa ile insan etkisiyle şekillenen, fiziki ve beşeri unsurlardan oluşan coğrafi alanları ifade eder. Yani mekân, bir bölgenin sadece doğal yapısını değil, aynı zamanda insan faaliyetlerinin izlerini de kapsar.

Coğrafi mekân, insanın sosyal, kültürel, ekonomik etkinliklerini sürdürdüğü, aynı zamanda doğa olaylarının gerçekleştiği bir ortam olarak incelenir. Bu bakımdan mekân, hem fiziksel bileşenlere (dağlar, nehirler, iklim vb.) hem de beşeri bileşenlere (şehirler, yollar, tarım alanları vb.) sahiptir ve her iki unsurun birbiriyle etkileşimi sonucu sürekli değişim gösterir.

Harita nedir, bir çizimin harita olarak kabul edilmesi için neler gereklidir?

Harita, yeryüzündeki veya yeryüzünün bir bölümündeki doğal ve beşeri unsurları kuş bakışı görünümle, belirli bir ölçeğe göre küçültülerek düzlemde gösteren sembolik bir çizimdir. Haritalar, coğrafi bilgileri görselleştirmede, mekânsal analiz yapmada ve yön bulmada önemli bir araçtır.

Bir çizimin “harita” olarak kabul edilebilmesi için bazı temel kriterleri karşılaması gerekir:

1. Kuş Bakışı Görünüm: Haritalar, yeryüzüne yukarıdan, kuş bakışı bir açıyla bakılarak çizilir. Bu açıdan, her şey yukarıdan göründüğü haliyle temsil edilir.
2. Ölçek Kullanımı: Haritalar, gerçek alanın belirli bir oranda küçültülmesiyle çizilir. Ölçek, haritadaki mesafelerin gerçekte ne kadar alanı temsil ettiğini gösterir ve haritayı doğru okumada büyük öneme sahiptir. Ölçeksiz bir çizim harita olarak kabul edilmez.
3. Semboller ve Lejant (Açıklama): Haritalar, gerçek dünyadaki nesne ve kavramları simgeleyen semboller içerir. Bu sembollerin anlamı haritanın bir köşesinde “lejant” (açıklama anahtarı) olarak belirtilir. Örneğin, yollar, dağlar, şehirler gibi unsurlar sembollerle gösterilir.
4. Coğrafi Bilgi: Haritalar, belirli bir coğrafi alan hakkında bilgi verir. Bu bilgi, siyasi, fiziki, iklimsel veya tematik konulara göre değişiklik gösterebilir. Haritanın amacına göre içerik seçilerek çizim yapılır.
5. Yön Bilgisi: Haritalarda genellikle bir yön oku veya kuzey işareti bulunur. Bu, haritanın hangi tarafının kuzey yönünü gösterdiğini belirler ve kullanıcıya doğru yön bulma olanağı tanır.

Bu özellikler olmadan bir çizim, bir harita olarak kabul edilmez; bu durumda çizim yalnızca basit bir taslak veya krokidir.

Haritalar Nasıl Okunur?

Harita okuma, haritanın üzerinde yer alan semboller, ölçek, yön ve diğer unsurları anlayarak yorum yapma sürecidir. Harita okumayı doğru bir şekilde gerçekleştirebilmek için temel bilgileri kavramak ve haritanın bileşenlerini tanımak önemlidir. İşte harita okuma adımları:

1. Lejant (Açıklama Anahtarı) Okuma

Haritanın bir köşesinde yer alan lejant, haritadaki sembollerin anlamını açıklar. Yollar, nehirler, dağlar, şehirler gibi unsurlar çeşitli sembollerle gösterilir, ve lejant bu sembollerin ne anlama geldiğini belirtir. Harita okurken lejantı incelemek, farklı sembolleri doğru yorumlamak açısından önemlidir.

2. Ölçeği Anlamak

Haritalar, gerçek alanları belirli bir oranda küçülterek gösterir ve bu oran ölçek olarak adlandırılır. Ölçek, harita üzerindeki mesafenin gerçek dünyadaki karşılığını verir. Ölçek çizgisel (grafik) ya da sayısal (örneğin 1:100.000) olarak gösterilebilir. Ölçeği okuyarak, haritada iki nokta arasındaki mesafeyi gerçekte ne kadar olduğunu hesaplayabilirsiniz.

• Sayısal Ölçek: 1:100.000 ölçeğinde bir haritada, haritadaki 1 cm gerçekte 100.000 cm (yani 1 km) anlamına gelir.
• Çizgisel Ölçek: Haritada çizgisel bir çizgi ile mesafe belirtilmiştir ve üzerindeki birimler yardımıyla mesafe ölçülür.

3. Yön Bulma

Haritalarda kuzey yönü genellikle yukarıyı gösterir. Ancak bazı haritalarda bu durum farklılık gösterebilir, bu nedenle haritanın üzerinde kuzey yönünü gösteren bir ok olup olmadığını kontrol etmek gerekir. Haritalarda, pusula yardımıyla yönleri bulmak da mümkündür.

• Kuzey İşareti: Kuzey yönü haritalarda yukarı doğruysa, diğer yönler (güney, doğu, batı) otomatik olarak belirlenebilir.
• Pusula Kullanımı: Harita üzerinde yönleri belirlemek için pusula kullanılabilir; pusulayı haritaya göre hizalayarak yönleri daha doğru bir şekilde bulabilirsiniz.

4. Semboller ve Renkleri Tanımak

Haritalar, farklı coğrafi unsurları semboller ve renklerle ifade eder. Örneğin, mavi renk genellikle su kaynaklarını, yeşil renk ormanları veya bitki örtüsünü, kahverengi ise dağlık veya yüksek arazileri gösterir. Sembollerin ve renklerin anlamını bilmek, haritadaki özellikleri tanımak açısından önemlidir.

• Fiziki Haritalar: Renklerle yükseklik ve alçaklık gösterilir. Yeşil renk alçak bölgeleri, kahverengi ve sarı renkler yükseltileri ifade eder.
• Siyasi Haritalar: Ülkeler, şehirler gibi idari sınırları belirtmek için farklı renkler kullanılır.

Harita Türleri

Bilgi edinme veya iletme amacıyla kullanılan farklı haritalar vardır. Haritaları birbirinden farklı kılan ilk özellik, haritanın kullanım amacı ve buna bağlı olarak içerdiği coğrafi bilgilerdir. Örneğin siyasi haritalarda ülke ve il sınırları yer alırken jeomorfoloji haritalarında yer şekilleri hakkında bilgiler bulunur. Haritalar, kullanım amacına göre genel ve tematik olmak üzere iki gruba ayrılır

1. Genel Haritalar: • Atlaslar • Duvar haritaları • Fiziki haritalar • Siyasi haritalar • Topoğrafya haritaları

2. Tematik Haritalar: • Jeoloji • Jeomorfoloji • İklim • Toprak • Bitki örtüsü • Nüfus • Ulaşım • Turizm • Ekonomi

Coğrafi Koordinatlar: Enlem ve Boylam

Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın matematiksel olarak ifade edilmesine duyulan ihtiyaç, coğrafi koordinat sisteminin oluşturulmasıyla giderilmiştir. Coğrafi koordinat sistemi, Ekvator ve başlangıç meridyeni esas alınarak enlem ve boylamların kullanılmasıyla oluşturulan sistemdir.

Özellikle ayrıntılı haritalarda, enlem ve boylam çizgileri belirtilmiştir. Bu çizgiler, bir noktanın dünya üzerindeki kesin konumunu belirlemek için kullanılır. Enlemler doğu-batı yönünde, boylamlar ise kuzey-güney yönünde uzanır. Enlem ve boylam değerlerini okuyarak bir yerin coğrafi konumunu bulabilirsiniz.

Enlem ve Boylam Nedir?

• Enlem: Enlemler, Dünya üzerinde yatay olarak uzanan hayali çizgilerdir. Ekvator’dan kuzeye ve güneye doğru 90 dereceye kadar uzanan paralellerden oluşur. Enlemler, Ekvator çizgisine göre bir yerin kuzey veya güneydeki konumunu ifade eder. Enlem daireleri, kutuplara yaklaştıkça küçülür ve kutup noktalarında tek bir nokta haline gelir.
• Boylam: Boylamlar ise Dünya üzerinde dikey olarak uzanan hayali çizgilerdir ve kutupları birleştirirler. Boylam çizgileri, başlangıç meridyeninden (Greenwich) doğuya ve batıya doğru 180 dereceye kadar uzanır. Boylamlar arasındaki mesafe enlemlerde olduğu gibi sabit değildir; ekvatorda geniş, kutuplara doğru daralır.

Enlem ve Boylamın İşlevi

• Konum Belirleme: Enlem ve boylam sistemleri, yeryüzünde herhangi bir noktanın konumunu kesin bir şekilde belirlemek için kullanılır. Enlem (kuzey-güney) ve boylam (doğu-batı) değerleri birleşerek bir noktanın coğrafi koordinatlarını oluşturur.
• Zaman ve İklim Etkisi: Enlemler, bir yerin iklimini ve güneşten aldığı ışık miktarını etkiler. Örneğin, Ekvator çevresi daha sıcak iklimlere sahipken, kutup bölgeleri daha soğuktur. Boylamlar ise yerel saatlerin belirlenmesinde önemlidir. Her 15 derecelik boylam farkı, bir saatlik zaman farkına denk gelir.

Başlangıç Noktaları

• Enlem için Başlangıç Noktası (Ekvator): Enlemlerin başlangıç noktası Ekvator’dur ve 0 derece enlem olarak kabul edilir. Ekvator, dünyayı kuzey ve güney yarımkürelere ayıran hayali bir çizgidir.
• Boylam için Başlangıç Noktası (Greenwich): Boylamların başlangıç noktası ise İngiltere’nin Greenwich kasabasından geçen başlangıç meridyeni (0 derece boylam) olarak kabul edilir. Bu çizgi dünyayı doğu ve batı yarımkürelere ayırır.

Enlem ve boylam sistemi sayesinde, dünya üzerindeki herhangi bir noktanın kesin konumu belirlenebilir ve bu sistem haritalar ile küresel konumlandırma sistemleri (GPS) gibi teknolojilerde yaygın olarak kullanılır.

6. Haritayı Yorumlama

Haritadaki tüm unsurları okuyarak yorumlama aşamasına geçebilirsiniz. Örneğin:

• Haritadaki sembollere bakarak bölgedeki doğal kaynaklar, yerleşim alanları ve yollar hakkında bilgi edinebilirsiniz.
• Haritadaki yükseltilere bakarak dağlık ya da ovalık alanları ayırt edebilirsiniz.
• Harita üzerindeki mesafeleri ve yönleri göz önünde bulundurarak bir yerin diğer yerlere göre konumunu değerlendirebilirsiniz.

Bu adımları izleyerek haritaları doğru bir şekilde okuyabilir ve haritanın sunduğu coğrafi bilgileri kullanabilirsiniz.

Örnek harita incelemesi:

Bu haritada yukarıda anlattığımız terimlerin örneklerini görebilirsiniz.

Açık Lise sınavlarına hazırlanmanın en kolay hali: AçıkTercih AÖL Test Çöz!

Mobil Uygulamamızı İNDİRİN! AÖL Yeni Müfredat Çıkmış Sınav Sorularını Çözün!