Açık Lise Tarih 5 (Seçmeli Tarih 1) Konu Özeti

Anayurtta İlk Uygarlıklar

1-Anav kültürü ( M.Ö. 4500-M.Ö. 1000)

Anav kültürü, bugünkü Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat yakınlarındaki Anav bölgesinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır.
Yapılan araştırmalara göre Anav kültürü insanları yerleşik hayata geçmişlerdi, dokumacılığı biliyorlardı, topraktan ve bakırdan eşyalar yapabiliyorlardı.

2-Afanasyevo kültürü (M.Ö.3000-M.Ö. 1700)

Altay ve Sayan dağlarının kuzeybatısındaki bozkırlarda gelişen bir kültürdür. Afanasyevo toplumu, avcı ve savaşçı bir toplumdu. Bu kültür Orta Asya uygarlığının temelini oluşturmuştur.

3-Andronova kültürü ( M.Ö.1700- M.Ö. 1200)

Altay-Tanrı dağları, Güney Sibirya ve Hazar Denizi’nin doğusuna kadar olan bölgede oluşmuş bir kültürdür. Afanasyevo kültürünün gelişmiş bir halidir. Bu dönemde ilk defa tunçtan ve altından eşya yapılmıştır. Bu kültürde insanlar atı binek ve yük hayvanı olarak kullanmışlardır.

4-Karasuk kültürü ( M.Ö. 1200-M.Ö.700)

Bu kültür adını, Yenisey ırmağının kollarından biri olan Karasuk nehrinden almıştır. Demir ilk olarak bu kültürde kullanılmıştır. Bu kültürde toplum keçeden çadır yapmayı öğrenmiş ve üzeri çadırla örtülü, dört tekerlekli arabalar kullanmışlardır.

5-Tagar kültürü ( M.Ö. 700-M.Ö 100)

Abakan bölgesinde görülen kültürdür. Tagar kültürüne ait çok sayıda kalıntı bulunmuştur.

Hunlardan önceki Türklerin yaşayışı

Çin kaynaklarında Orta Asya’nın Hunlardan önceki sahiplerinden Hiung-nu diye bahsedilmektedir.
Bozkır iklimi Türklerin karakterini etkilemiştir. Zor koşulların getirdiği kendine güven, güçlü bir irade, dayanıklılık ve kanaatkarlık Türk milletinin başlıca özellikleri olmuştur.
Bozkırlar tarımdan çok hayvancılığa elverişlidir. Atın ehlileştirilmesi Türklerin hayatını kolaylaştırmıştır. Ekonomik hayatın temeli hayvancılığa dayanmaktadır. Türkler sürülerine ot ve su bulabilmek için konar göçer bir hayat yaşamışlardır.
Evcilleşen hayvanların beslenmesi için bazı bitkileri ekmek zorunda kalınca tarıma önem vermişlerdir. Türkler tarımla uğraşmaya başladıktan sonra toprağa büyük önem vermişlerdir. Türkçe’de bilinen ilk tarım sözcüğü saban bu dönemde ortaya çıkmıştır. Türkler hayvanlarına yem olarak yonca, kendi beslenmeleri için de mısır yetiştirmişlerdir.

Orta Asya Türk Göçleri

Orta Asya’daki Türk göçlerinin yoğun olarak M.Ö. 1700’lerde başladığı kabul edilmektedir.
Yüzyıllarca devam eden Türk göçlerinin sebepleri şunlardır:
1-Orta Asya’da iklim değişiklikleri ( Soğuk hava)
2-Nüfusun hızla artması sebebiyle geçim kaynaklarının yetersiz kalması
3-Dış baskılar (Çin, Kitan baskıları)
4-Özellikle Çin, Moğol saldırıları sonucu esaret altına girmektense yurtlarını terkedip bağımsız yaşama arzusu
5-Yeni ülkeler fethetme arzusu
6-Türk boyları arasındaki mücadeleler
7-Hayvan hastalıkları

Milattan Önceki Türk Göçleri

Milattan önce Türkler Çin’in kuzeybatısındaki Kansu ve Ordos bölgelerine doğru göç etmeye başladılar. Bir kısım Türk boyları da İran üzerinden geçerek Mezopotamya ve Anadolu’ya yerleştiler. Yakut ve Çuvaş Türkleri de Sibirya’ya doğru göç ettiler.

Milattan Sonraki Türk Göçleri

Bu dönemdeki göçler daha çok güney ve batı yönlerine olmuştur. Güneye göç edenler Çin içlerine yerleşerek çeşitli Türk devletleri kurdular. Batıya yapılan göçler 9. yüzyıl sonlarına kadar devam etti. Orta Macaristan’a kadar ilerleyen topluluklardan Hunlar, Avarlar, Bulgarlar ve Macarlar Avrupa’da devletler kurdular. Batıya göç eden Türklerden bir kısmı ise Afganistan ve Kuzey Hindistan’a yerleşerek Akhunlar (Eftalitler) Devleti’ni kurdular.

Göçlerden Sonra Ana Yurt

Anayurtta kalan Türkler Orhun-Selenga ırmakları ve Baykal Gölü çevresinde yaşamaya devam ettiler. Bu Türkler, Orta Asya’da Asya Hun Devleti’ni, Göktürk Devleti’ni, Kutluk Devleti’ni (II.Göktürk Devleti) ve Uygur Devleti’ni kurdular.

Orta Asya Türk Göçlerinin Genel Sonuçları

• Göç eden Türkler Asya ve Avrupa’nın siyasal ve kültürel yapısının değişmesine sebep oldular.
• Göç ettikleri yerlerdeki yerli kavimlerin başka yerlere göç etmelerine sebep oldular.
• Batıya göç eden Hunlar, Kavimler Göçü’nün gerçekleşmesine ve Roma İmparatorluğu’nun zayıflayıp parçalanmasına yol açtılar. Bu süreçte Hıristiyanlık yayılıp Kilise güç kazandı.
• Göçlere katılan bazı boylar Hazar ve Sabar devletlerini kurarak Kafkasya’da üç yüz yıldan fazla hakimiyet sürdüler.
• Horosan topraklarında Büyük Selçuklu Devleti’ni kuran Oğuzlar Yakın Doğu’ya egemen oldular. Anadolu Selçuklu Devleti’ni, Anadolu Türk beyliklerini ve Osmanlı Devleti’ni kuran Oğuzlardır. (Örnek soru: Açık Lise Tarih 5 Online Test 6 soru 2)

İskitler (Sakalar)

Asya kavimlerinden olan İskitlerin M.Ö. 7. yüzyılda Tanrı dağları ile Fergana bölgesinde yaşadıkları tahmin edilmektedir. Yunan kaynaklarında İskit, İran kaynaklarında Saka olarak geçerler.
Atlı göçebe bir topluluk olan İskitler, üstü çadırlarla örtülü arabalar kullanıyordu. Göktanrı inancına sahiptiler. Maden işlemede ustalıkları nedeniyle “Bozkırın Kuyumcuları” da denilmiştir.

Hunlar (Büyük Hun Devleti)

Tarihte bilinen ilk Türk devleti Hunlardır (Asya Hunları). Hun Türkçe’de halk, insan anlamına gelir. Hunlarla ilgili ilk yazılı belge M.Ö. 318’de Kuzey Şansi Savaşı sonrası Çinlilerle yapılan bir antlaşmadır.
Hun Türklerinin ana yurdu Orhun- Selenga ırmakları arasındaki Ötüken şehridir. Ötüken kutsal başkent olarak bilinir. Çinliler Hun saldırılarına karşı koymak için Çin Seddi’ni yapmışlardır.
Hunların bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır. Teoman’ın en büyük başarısı Orta Asya’daki Türk boylarını bir bayrak altında toplamasıdır.
Teoman’ın oğlu Mete, babasını öldürerek “Şanyü’’ unvanıyla devletin başına geçmiştir. Mete bu gün de dünyada kullanılan onluk (onbaşı, yüzbaşı, binbaşı …) askeri sistemi bulmuştur. (Örnek soru: Açık Lise Tarih 5 Online Test 6 soru 3) Mete han Çin’i işgal etmiş ancak Türklerin Çin’e yerleşmesine izin vermemiştir. Bunun sebebi Çin medeniyetinin Türkleri yok etmesini engellemektir.
Çin Devleti Asya Hunlarını içten yıkmak için sonraki hakanlar döneminde ipek ve lüks eşyalar göndererek, Çinli Prensesleri Hakanlara eş olarak göndererek içten yıkmaya çalışmıştır. (Örnek soru: Açık Lise Tarih 5 Online Test 6 soru 4) Sonuçta Hun hakanlarından Ki-ok’un Çinli bir prensesle evlenmesi dağılma ve bölünmeyi başlatmıştır. Çünkü bu prensesler:
1-Türk akınlarını önceden Çin’e haber verdiler
2-Yanlarında getirdikleri hizmetçilerine casusluk yaptırdılar
3-Türk beylerinin arasını açtılar
4-Türkleri lükse ve sefahata alıştırdılar.
Sonuçta Hun hükümdarı Hohan-yeh Çin’in hakimiyetine girmek istedi. Ancak kardeşi Çi-çi buna karşı çıktı. Böylece Hun Devleti doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı.
Batıyı yöneten Çi-çi’nin iki hatası vardı:
1-Kendine bağlı boylara çok sert davrandı. Bu da Türklerle Çinlilerin işbirliği yapmasına sebep oldu.
2-Şehirlerin etrafını surlarla çevreleyerek Türk savunma sistemine ters düşen bir uygulama yaptı.
Bu sebeplerle M.Ö. 38’de Batı Hunları yıkıldı. Doğu Hunları kuzey ve güney olarak ikiye ayrıldı. Bu iki topluluk da Çin hakimiyetine girmiştir.

Kavimler Göçü

Orta Asya’daki hakimiyetlerini kaybeden Hunlar Balamir başkanlığında İtil (Volga) ırmağının kıyısına kadar geldiler. Bunları gören Barbar kavimler (Barbar: Romalı olmayan) Roma’ya doğru yöneldiler. Bu kavimlerin Türklerden korkarak Batıya doğru göçlerine Kavimler Göçü adı verilir.

Kavimler Göçünün Sonuçları

• Bu olay ilk çağın sonu, orta çağın başlangıcı kabul edildi.
• Roma İmparatorluğu 395’te doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı.
• Barbar kavimler Avrupa’da İngiltere, Fransa, İspanya gibi devletler kurdular.
• Avrupalı krallar güçlerini kaybettiler ve feodalite (derebeylik) rejimi ortaya çıktı.
• Avrupa’da kalan Türkler Avrupa Hun Devleti, Avarlar, Bulgaristan ve Macaristan’ı kurdular. (Örnek soru: Açık Lise Tarih 5 Online Test 6 soru 6)

Avrupa Hun Devleti
4. yüzyıl sonlarında Macaristan’da Balamir’in torunu Uldız tarafından kuruldu. Uldız, Bizans’ı devamlı baskı altında tuttu. Cermen kavimleriyle işbirliği yaparak Batı Roma’ya saldırdı. Uldız, “Güneşin battığı yere kadar her yeri zabt edebilirim” sözü ile ünlüdür. Uldız’dan sonra yerine geçen Rua, devleti kardeşleri Muncuk, Oktar ve Aybars ile birlikte yönetti. Rua’dan sonra yerine Muncuk’un oğlu Attila çıktı.

Attila Dönemi

Attila, amcası Rua’nın yerine tahta çıktı. Devleti kardeşi Bleda ile yönetti. Attila, Avrupa Hun Devletine en parlak devrini yaşatmıştır. Attila Avrupa’ya yaptığı seferler ve İtalya içlerine, Roma’ya kadar dayanması nedeniyle Avrupalılar tarafından “Tanrı’nın Kırbacı” olarak adlandırılmıştır. (Örnek soru: Açık Lise Tarih 5 Online Test 6 soru 7)

Attila’nın Seferleri

Bizans Seferi

Tarihi: 434
Tarafları: Avrupa Hunları (Attila) X Bizans (Doğu Roma)
Sebep: Attila Bizans’a sığınan Hun kaçaklarını yakalamak istiyordu.
Sonuç: Doğu Roma (Bizans) ile yapılanMargos Antlaşması ile savaş sona erdi.

I.Balkan Seferi

Tarih: 441
Taraflar: Avrupa Hunları X Bizans (Doğu Roma)
Sebep: Bizans, Margos Antlaşması şartlarına uymamıştı.
Sonuç: Bizans, Hunlara verdiği vergiyi artırdı.
Önemi: Avrupa Hunlarına Balkanların yolu açıldı.

II.Balkan Seferi

Tarih:447
Taraflar:Avrupa Hunları X Bizans
Sebep: Bizans vergisini vermiyordu.
Sonuç: Anatolyos Antlaşması ile savaş sona erdi.

Batı Roma (Galya) Seferi

Tarih: 451
Taraflar: Avrupa Hunları X Romalılar
Sebep: Roma imparatorunun kız kardeşi Honoria Attila ile evlenmek istemişti. Attila da çeyiz olarak Roma’nın yarısını istedi. Çeyiz verilmeyince Attila sefere çıktı.
Sonuç: İki ordu da ağır kayıplar vererek geri çekildi.

İtalya Seferi

Tarih: 452
Taraflar: Avrupa Hunları X Romalılar
Sebep: Attila’nın Roma’ya son darbeyi vurmak istemesi
Sonuç: Papa I.Leo Attila’ya Roma şehrinde veba salgını olduğunu söyleyince Attila geri çekildi.

Akhunlar

Büyük Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra, 350 yıllarında, Çin egemenliği altına girmek istemeyen Hunların büyük bir bölümü batıya göç ettiler. Batıya göç eden Hunların bir kısmı Volga nehrini geçip Avrupa’ya doğru ilerlerken, diğer bir kısmı da güneye inip, Afganistan’ın kuzeyine yerleştiler (güneye inenler Kuzey Kazakistan’a geldiler. Afganistan’ın Toharistan bölgesine ve Semerkant dolaylarına hakin oldular) . Buraya yerleşen Hunlar, Akhun Devleti’ni kurdular.

• Orta Doğu Hunları olarak da tanınan Akhunlara, ayrıca Eftalitler adı da verilmektedir.
• Eftalit adı, Sâsânî hükümdarı Rruz’u yenilgiye uğratan Hun hükümdarı (Heftal) “Eftalanos” tan gelmektedir.

Akhunların Güçlenmesi

Akhunlar, V. yüzyılın başlarında Ceyhun ırmağını geçerek, Sâsânî topraklarını işgal etmeye başladılar. Sâsânî hükümdarı Behram Gür (420-438), Rey şehri önlerine kadar ilerleyen Akhunları yenilgiye uğrattı. Ancak, Sâsânîler, doğu sınırlarına yerleşmiş olan Akhunlar-dan rahatsızlık duymaktaydılar.
Akhunlar, Sâsânî hükümdarı II. Yezdcerd (438-457) zamanında, bu devlet üzerinde, giderek baskılarını artırdılar. Bu sırada Akhunlann başında bulunan hükümdar, Ahşunvar (Aksuvar) idi. Ahşunvar, Sâsânî devletindeki taht mücadelesine karışıp, Firuz’un tahta çıkmasını sağladı.
Akhun hükümdarı Kün Han zamanında Akhunlara sığınan Firûz, Kün Han’dan aldığı yardımla tahta geçmeyi başardı (459).
Ahşunvar, Akhun hâkimiyetini Kuzey Hindistan’a kadar genişletti.
Akhunlar, 480 yılında Hindistan içlerine girmeye başladılar ve Kuzey Hindistan’ı egemenlikleri altına aldılar. Hindistan’a yapılan akınlar sırasında, Akhunlann başında Toraman adlı bir hükümdar bulunuyordu. Toraman, Hindistan’ın Pencap bölgesini bütünüyle Akhun-lann denetimi altına aldı.
Akhunlar, 484 yılında Sâsânîleri yenilgiye uğratıp, yıllık vergiye bağladılar.
Akhunlar, 484’te ortaya çıkan Mazdek isyanının bastırılmasında Sâsânîlere yardım ettiler.
İran’da büyük bir ekonomik sıkıntı ortaya çıkmıştı. Mazdek adındaki kişi insanların mutluluğunu bozan iki unsurun servet ve mal olduğunu iddia etti.Bunların toplumun ortak malı olması durumunda sıkıntıların ortadan kalkacağını söyleyerek yoksul halktan bir çok taraftar kazandı.Böylece İran’da büyük bir dini ve sosyal sarsıntı oluşturan MAZDEK İSYANI oluştu. Ayaklanmayı kontrol altına alamayan Sasani hükümdarı Şah Kavad Akhunlara sığındı. Akhunlardan 30.000 kişilik bir atlı birlik alarak İran’a gelen Şah isyanı bastırdı.
NOT: Bu olaydan sonra Akhunlar Sasaniler üzerinde büyük bir nüfuza sahip oldular.
Ancak Göktürklere (Kök Türkler) destek veren Sasaniler Akhun Devleti’nin yıkılmasına yardım etti ve topraklarını aralarında paylaştılar.

Göktürkler (Kök Türkler)

Tarihte Türk adı ile kurulan ilk Türk devletidir.
Büyük Hun Devleti’nden sonra Orta Asya’da kurulan 2. büyük Türk devletidir.
Orta Asya’daki en geniş topraklara sahip olan Türk devletidir.
Bumin Kağan tarafından 552’de Ötüken’de kuruldu. Demircilikle uğraşıyorlardı ve Avarlara silah satıyorlardı.
Göktürk hükümdarları (Sasanilerin yaşadıkları Mazdek isyanının da etkisiyle olabilir) sosyal devlet anlayışını benimsemiştir, halk içindeki yoksullara yardımda bulunmuşlardır. (Örnek soru: Açık Lise Tarih 5 Online Test 6 soru 8)
Göktürklerden İstemi Yabgu, (Yabgu: Batıyı yöneten Türk hakanı) bütün hayatını ipek yolunu ele geçirmek için geçirmiştir. İstemi Yabgu önce Sasanilerle birleşerek Akhunları yıktı. Daha sonra Bizans ile anlaşarak Sasanilerin elindeki İpek Yolu’nu ele geçirdi. İstemi Yabgu 568’de ilk kez Orta Asya’dan Bizans’a bir elçi gönderdi.
Göktürk hakanı Ta-po Kağan, Budizm’i kabul etti. Kardeşi İşbara bu kararına karşı çıktı. Bunun üzerine Göktürkler doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı.
Doğu Göktürkler 630’da Çin’in hakimiyetine girdiler. Aynı yıl Batı Göktürkler de Çin’in hakimiyetini kabul ettiler.

II. Göktürk Devleti (Kutluk Devleti)

682 yılında Kutluk bilge Kağan tarafından Ötüken’de kuruldu. Kutluk Kağan’ın diğer ismi İlteriş Kağan’dır. İlteriş, devleti derleyen ve toparlayan demektir.
İlteriş Kağan 47 kez Çin Seddi’ni aştı. Bunun sebebi:
1-Çin’de yaşayan esir Türkleri kurtarıp nüfusunu çoğaltmak
2-Çin’den ganimet elde etmek
Göktürk Kitabeleri II. Göktürk Devleti’nin kağanı, Bilge Kağan, kardeşi Kültigin Kağan ve baş danışman (aygucı) Tonyukuk adına dikilmiştir.
Göktürk KitabeleriTürk edebiyatının ilk yazılı örnekleridir.

Uygurlar

745 yılında Kutluk Bilge Kül Kadir Han tarafından Ordubalık (Karabalgasun) şehrinde kuruldu.
Çinliler Göktürklere yaptıklarını Uygurlara yapmadılar. Uygurlara farklı bir taktik denediler: Maniheizm-Budizmi Türkler arasında yayma taktiğini.
Maniheizm, pek çok kaynakta Mani Dini olarak da geçen bir inanış türüdür. Kuruluşu ve oluşum safhaları, 3. yüzyıla dayanmaktadır. Dinin kurucusu, aynı zamanda bu inanışa ismini veren Mani’dir ve Manihaizm, Pers İmparatorluğu dahilindeki topraklarda kurularak, kısa zamanda oldukça geniş bir coğrafyada tanınmış ve benimsenmiştir. Bu da Budizm’in Uygurlar arasında yayılmasıydı.
Uygurlarda dinsel inanış Budizm, Zerdüştlük, Hristiyanlık ve hatta Yahudilik gibi bir çok dinden bazı unsurları alan Mani İnancı ile şekillenmiştir. Maniheizmin kutsal kabul ettiği kitap, Arzhang ismiyle bilinmektedir. Uygur Devletinin, devletin resmi dininin Mani Dini olmasını açıklamasıyla birlikte, bu inanış 8. yüzyılda en parlak dönemini yaşamıştır. 726 yılında, Böğü Kağan zamanında Mani dini ilk kez Orta Asya Türkleri arasında Devletin Resmi dini olmuştur.
Kelime anlamı olarak Mani kelimesi, eski Türkçede “Mengü” anlamında, Çağatay Türkçesi’nde ise “Tanrı” anlamında kullanılmıştır.
Budizmin et yemeyi ve canlı öldürmeyi yasaklayan uygulaması Mani İnancında da devam ettirildiği için Türklerin et yemediğini ve savaşçı özelliklerini kaybettilerini öne süren Tarihçiler de vardır. Aynı nedenle coğrafi ve toplumsal (boylar arası anlaşmazlık ve çatışmalar gibi) nedenlerle sürekli karışık bir bölge olan Orta Asya’da Mani dini kalıcı olamamıştır.
Öte yandan  Uygurlar, Budizm sebebiyle mabetler yapmaya başladılar ve yerleşik hayata geçtiler.

Bu dönemde dile yabancı kelimeler girmiş ve dil ya­lınlığını kaybetmiştir. Bu devirde daha çok Budizm ve Manihe­izm dinlerine ait eserler ağır basmaktadır. Bunlardan başka Altun Yaruk ile İki Kardeş Hikâyesi, özel bir değere sahiptir. Altun Yaruk’ta Budizm inancının temel kurallarından söz edilmektedir. Turfan Türk Metinleri adlı eserin bunlar içinde ayrı bir yeri vardır. Bilhassa Sekiz Yükmek adını taşıyan metin, kelime zenginliği bakımından dikkati çekmektedir. Metinde açık bir ifade hakimdir. İslâmiyet’ten önceki Türk Edebiyatının örneklerini veren Gök­türk ve Uygur Yazıtları, şüphesiz sadece bunlar değildir. Kullanılan dilin bir hayli işlenmiş edebi bir dil olması, çok öncelerde Türk diliyle yazılmış eserlerin bulunması gerektiğini düşündürmektedir.
Uygurların Türk tarihindeki önemi ilk kez yerleşik hayata geçen Türk devleti olmalarıdır.
Uygurlardan Baga Tarkan ilk kez Türk tarihinde yazılı kanunlarını çıkarmıştır.
Uygurlar ikiye ayrıldılar:
1-Kansu Uygurları
2-Doğu Türkistan Uygurları (Turfan Uygurları)

Uygurların Tarihteki Önemi

• İlk kez Göktanrı dinini bırakarak Budizm’e geçen Türk topluluğudur.
• İlk kez yerleşik hayata geçen Türk topluluğudur.
• Uygurlar okuma yazma bilmeyen Moğolların devlet memuru oldular ve Moğolların Türkleşmesinde büyük rol oynadılar. Moğolların resmi dili Uygurca oldu.

Uygurların dilinde Türk kelimesini “güç-lü, kudret-li” anlamına gelirdi.

Kırgızlar

840’da Uygurları yıkarak Ötüken’de kuruldular.
Kırgızları Moğollar yıkmıştır.
Türk tarihinde Moğol hakimiyetine ilk giren Türk devleti Kırgızlardır.  Kırgızlar 1991’de başkent Bişkek olmak üzere Kırgızistan Devleti’ni kurmuşlardı.

Sabarlar

Bu günkü Sibirya adını Sabar Türklerinden almıştır.

Avarlar

560 yılında Bayan Han tarafından Macaristan’da kuruldular. Avarlar 619 ve 626’da iki kez İstanbul’u kuşatarak tarihte İstanbul’u kuşatan ilk Türk Kavmi oldular. İki kuşatma da başarısız olmuştur.
805 yılında Franklar tarafından yıkıldılar. Avarlar Balkanlardaki Slavları etkilemişler, onların devlet ve askeri teşkilatlarını kurmuşlardır.

Hazarlar

630 yılında Hazar Denizi’nin yakınında kurulmuşlardır. Hazar Denizi adını Hazarlardan alır.
Hazarlar ilk ve son Yahudi Türk kavimidir.
Hazarların bölgede oluşturduğu barış Rusya’nın kurulmasına sebep olmuştur.

Bulgarlar

Kavimler Göçü sonucunda Bulgaristan’a giren Türkler oradaki Ogur Türkleri ile karışarak karışmak anlamına gelen Bulgar Devleti’ni kurdular.
Büyük Bulgar Devleti kısa zamanda ikiye ayrıldı:
1-İtil (Volga) Bulgarları
2-Tuna Bulgarları
*İtil Bulgarları 10. yüzyılda Almış Han zamanında Müslüman oldular.
*Tuna Bulgarları ise Boris Han zamanında Hıristiyanlığı kabul ederek Türklük özelliklerini kaybettiler.

Türgişler

630 yılında Baga Tarkan tarafından kuruldu. Türgişler, Maveraünnehir’e gelen İslam ordularını durdurarak Türklerin Araplaşmasını engellediler.

Karluklar

Karluklar Talas Savaşı’ndan sonra Müslüman oldular.
Karluklar Müslümanlığı kabul eden ilk Türk boyudur.
Karluklar Karahanlı Devleti’ni kurmuşlardır.

Macarlar

Kavimler Göçü sonucunda Türkler tarafından kurulmuştur.
Avrupalılar Macarlara Hunlar adını vermiştir. 1000 yılında Hıristiyanlığı kabul edip Türklük özelliklerini kaybetmişlerdir.

Peçenekler

Oğuz boylarından olan Peçenekler bir devlet kuramamışlardır.
1090’da Çaka Bey ile İstanbul kuşatması için anlaştılar. Peçenekler karadan, Çaka Bey denizden İstanbul’u kuşatacaktı. Fakat Bizanslılar Peçenekleri başka bir Türk boyu olan Kumanlara kırdırdılar.
Peçeneklerin tarihteki en önemli başarıları 1071 Malazgirt Savaşı’dır. Bu savşta Uzlarla beraber Bizans ordusunda ücretli asker olan Peçenekler savaştıkları ordunun Türk olduğunu anlayınca saf değiştirdiler ve Alparslan Malazgirt Savaşı’nı kazandı.
Anadolu, Sırbistan, Rusya, Macaristan ve Kafkaslar’da bazı yer adları ile halk efsanelerinde Peçenekler’in hâtıraları yaşamaktadır. Orta Macaristan’da ele geçen meşhur Nagy-Szent Miklos (Sen Nagi Mikloş) hazinesinin altın kapları üzerindeki Göktürk alfabeli yazıların Peçenekler’e ait olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca Güney Rusya’da Poltava’da bulunan Perescepine hazinesi de onlara aittir.
150 yıldan fazla Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan Peçenekler’den her biri kendi başbuğunun idaresinde boy teşkilâtı çevresinde kaldı ve bir devlet kurulamadı. Fakat savaş ve müdafaa durumlarında ortak hareket edebildiler. XI. yüzyılın ortalarında Turak adında bir başbuğ on bir Peçenek boyunun başına geçtiyse de bütün boyları hâkimiyeti altına alamadı.

Oğuzlar

Oğuz kelimesi ok+ uz’dan oluşmuştur. Ok, hakimiyet sembolü, uz, aile demektir. Yani Oğuz Hakim Aile anlamına gelir.
Dinî İnançları, Gelenek ve Görenekleri.
X. yüzyıl başında Oğuzlar geleneksel dinî inanışlarına bağlı bulunuyordu. İslâm âleminde Türkler’in Allah fikrine sahip oldukları ve bunu Tanrı adıyla ifade ettikleri veya Uluğ / Bayat dedikleri biliniyordu. Fakat Oğuz din adamlarının Tanrı’nın sıfatları ile ilgili tasavvurları hakkında kesin bilgi yoktur. İbn Fadlân, Oğuz ülkesinde ne bir mâbed gördüğünden ne de bir din adamı ile görüştüğünden bahseder. Bununla birlikte Oğuzlar’ın bilge kişilerinin bulunduğu, tabiplik yapan, geleceğe ait keşiflerde bulunan, bir teşebbüsün uğurlu olup olmayacağına hükmeden, dinî törenlere başkanlık eden bu kişilere büyük saygı gösterdikleri bilinmekte, ancak onlara ne ad verildiği konusunda kesin bilgi bulunmamakla birlikte, Açık Lise Tarih 5 Ders Kitabı sayfa 123’te ilk Türk Devletlerinde Şamanizmin bir inanç olarak benimsendiği ve din adamlarına Kam adı verildiği belirtilmektedir.
Oğuzların Hıristiyan olanları Romanya’ya yerleştiler ve Gagavuz (Gök Oğuz) adını aldılar. Müslümanlığı kabul eden Oğuzlar ise Büyük Selçuklu Devleti’ni, Türkiye Selçuklu Devleti’ni, Akkoyunluları, Karakoyunluları, Osmanlıları, Safevileri ve bütün Anadolu beyliklerini kurmuşlardır.
Türkiye Türklerinin ataları Oğuzlardır.

Kumanlar (Kıpçaklar)

Kumanlar bir devlet kuramadılar. Çaka Bey’in İstanbul kuşatmasında Peçenekleri yok ettiler. Romanya’nın kurulmasına sebep oldular.
Kıpçak-Oğuz savaşlarından Dede Korkut Hikayeleri ortaya çıkmıştır.

Toplum Yapısı

Türklerde aile toplumun en küçük birimidir. Aileye Oguş adı verilir. Oguşların birleşmesiyle Urug (sülale) oluşur.
Urugların birleşmesiyle boy, boyların birleşmesiyle budun (millet), budunların birleşmesiyle il (devlet) oluşur. Boyları boy beyi, bodunları han yönetirdi. İlleri yönetenlere kağan, hakan adı verilirdi.
Türklerde toplum sınıflara ayrılmazdı. Çünkü Türkler Aşina adlı bir kurttan geldiklerine inanıyorlardı.
Türkler hükümdarlarına kağan, hakan, şenyü, ilteber, yabgu, idi-kut, tanhun adını verirlerdi.
Türkler hükümdarlık yetkisinin Göktanrı’dan geldiğine inanırlardı. Buna kut denirdi. Kut kelimesi baht, ikbal, saadet anlamlarına gelirdi. Türklerin yazılı kuralları yoktu. Töre ile yönetilirlerdi.

Eski Türklerde Kadın

Eski Türk toplumlarında aile en önemli sosyal birlik olduğundan, ailenin temelini teşkil eden kadın, Türk destanlarında ve Türk felsefesinde öyle yüce bir mertebeye kurulmuştur ki kadını öylesine yüce bir varlık haline getiren töreye ve kültüre hayran olmamanın imkanı yoktur. Kadın, erkeğin biricik yoldaşı ve çocuklarının anası olmak gibi önemli bir vazifeyle görevlendirilmiştir. Daha da önemlisi Türk Milletinin tek bereket kaynağıdır. Kendisine verilen bir takım haklardan dolayı hanların, hakanların, cengaverlerin önünde saygıyla eğildikleri bir şeref abidesidir.

• Türklerin en eski destanlarından biri olan Yaratılış Destanının da Yaradana ilham veren ‘’Ak Ana ‘’ adında ki kadındır.
• Oğuz Kağan Atamızın kutlu eşlerinden biri mavi bir ışıktan,diğeri kutsal bir ağaçtan doğmuş olağanüstü kadınlardır.
• Bilge Kağan kitabesinde Kağan ‘’ Sizler Anam Katun, Büyük Annelerim,Hala ve Teyzelerim, Prenseslerim..’’ sözleri ile hitabına başlar.
• Eski Türk inancına göre ‘’Han ile Katun’’ gök ve yerin evlatlarıdır. Kadının yeri yedinci kat göktür.
• Eski Türk destanlarında kadın erkeğinin her daim yanındadır. Kadın erkeğinin güç ve ilham kaynağı kabul edilirdi.
• Türk kültüründe destan kahramanları iyi ata binen, iyi savaşan, iyi kılıç kullanan kadınlarla evlenmek istemektedirler. Örnek olarak Korkut Atanın Bamsı Beyrek hikayesindeki Banu Çiçek Katun’u verebiliriz.
• Eski bir Türk atasözü; ‘’Birinci zenginlik sağlık, ikinci zenginlik iyi bir kadın.’’
• Savaşta kadınların düşman eline geçmesi büyük bir utanç sayılırdı.
• Oğuz Kağan destanından öğrendiğimize göre ırza tecavüzün cezası ölüm veya gözlere mil çekilmesiydi.
• Arap gezgini Ahmed bin Fadlan,Türklerin tecavüz suçlusunun bacaklarından çapraz bağlanmış iki ağaca bağladığını ve ipin kesilmesi sureti ile bacakların ayrıldığını hatıralarında belirtir.
• Yine Arap gezgini olan İbn’i Batuta şöyle der ‘’ “Burada tuhaf bir hale şahit oldum ki o da Türklerin kadınlarına gösterdiği hürmetti. Burada kadınların kıymeti ve derecesi erkeklerinden daha üstündür.”
• Kağanın buyrukları yalnız “Kağan buyuruyor ki” ifadesiyle başlamışsa geçerli kabul edilmezdi.
• Yabancı devletlerin elçilerinin kabulünde hatun da hakanla beraber olurdu. Tören ve şölenlerde kadın, hakanın solunda oturur siyasi ve idari konumlardaki görüşlerini beyan ederdi. Mesela büyük Hun İmparatorluğu adına Çin ile ilk barış antlaşmasını Tanrıkut Mete Han’ın Katunu imzalamıştır.
• Ebul Gazi Bahadır Han, Secere-i Terakime’de, Oğuz ilinde, yedi kızın uzun yıllar beylik yaptığını anlatmaktadır.
• Kadının yüceliği Altay Dağlarının en yüksek tepesine “Kadınbaşı” ismi verilerek yaşatılmıştır.
• Eski Türklerde kadın miras hakkına sahipti. Kadının kendine ait mülkü mevcuttu. Kadının bunu istediği gibi kullanma hakkı vardı.
• Eski Türklerde koca karısını boşayabildiği gibi, kadında kocasını boşayabilirdi.
• İlk Türk Devletlerinde Kağanın eşi Hatun gerektiğinde devlet başkanlığı yapar, bazı paraların üstünde kadın resimleri yer alırdı. (Örnek soru: Açık Lise Tarih 5 Online Test 6 soru 9)

Türklerde hükümdarlık sembolleri:

1-Otağ (hükümdar çadırı)
2-Örgün (taht)
3-Tuğ
4-Sancak
5-Davul’dur.

Veraset Sistemi (Tahta Geçme Sistemi)

Orta Asya Türklerinde hükümdarın oğullarından her biri taht üzerinde hak sahibiydi. Bu sistem Türk devletlerinin çok kolay parçalanmalarına ve yıkılmalarına sebep olmuştur. Bu sistemi Türklere benimseten Çinlilerdir. Çinliler bu sistemle Türk devletlerini parçalayarak himayelerine almışlardır.
Bu sisteme Orta Asya Veraset Sistemi adı verilir. Daha sonraki Türk devletleri bu sistemi kaldırıp ekberiyet (en büyük oğlun tahta çıkma) sistemine geçmişlerdir.

Kurultay – Hükümet

İlk Türk devletlerinde devlet işlerinin görüşüldüğü meclise kurultay (toy- kengeş) adı verilirdi. Türkler hükumete ayukı adını vermişlerdir. Başbakana aygucı, bakanlara buyruk, dışişleri bakanına bitikçi veya tamgacı, saraydaki askeri komutanlara tarkan, vergi memurlarına tudun adı verilmişti. Türkler hükümdarlarına kağan, hakan, şenyü, ilteber, yabgu, idi-kut, tanhun adını verirlerdi.

İkili Teşkilat

Orta Asya Türk devletlerinde devlet doğu ve batı olarak ikiye ayrılırdı. Göktanrı inancına göre Güneş’in doğduğu yer olan doğu kutsal sayılır ve hakan tarafından yönetilirdi. Güneş’in battığı yer olan batı ise ikinci derecede kutsal yerdi ve hakanın kardeşi yabgu tarafından yönetilirdi.

Ordu

Türk ordusunun özellikleri:
1-Ücretsiz; 2-Daimi; 3-Gönüllü; 4-Atlı

Turan Taktiği

Bütün dünya Türklerinin bir bayrak altında toplanacağı hayal devlete Turan Devleti adı verilir. Turan taktiğinde ordu üçe ayrılır. Sağ kol, sol kol ve merkez. Savaş sırasında merkez önce ileriye, sonra geriye çekilir (sahte çekiliş-sahte ricat) sağ ve sol kollar hilal biçimini alarak düşmanı kuşatır. Bazen de dolunay yapılarak düşman çember altına alınır. Bütün Türk savaşları hatta Büyük Taarruz bile turan taktiği ile yapılmıştır. Turan taktiğinin diğer bir adı da kurt kapanıdır.

Din ve İnanış

1-Şamanizm (Putperest bir dindir. Bir totem ve etrafında dönen şamandan (kamdan) oluşan bir dindir. Şaman aynı zamanda kötü ruhları dans ederek kovar ve hastalara şifa verir.)
2-Göktanrı dini
3-Tabiat kuvvetlerine inanma
4-Atalar kültü ( Atalara ait her şeye saygı duyma, özellikle mezarlara saygı duyma)
5-Hıristiyanlık
6-Musevilik
7-Mani İnancı ve Budizm (Çinlilerin Türklere benimsettiği bir dindir. Budizm et yemeyi ve canlı öldürmeyi yasaklıyordu. Bu sebeple Türkler kısa sürede Budizm’den vazgeçtiler.)
8-İslamiyet

Dil ve Edebiyat

Türkler Göktürk ve Uygur alfabelerini kullanmışlardır.
Türklerden kalan en önemli eser Göktürk Kitabeleri (Orhun Yazıtları)’dir. Kitabeler II.Göktürk Devleti hakanlarından Bilge Kağan ve Kültigin ile meşhur aygucı tonyukuk adına dikilmiştir.
Bilge Kağan ve Kültigin kitabelerini Yollığ Tigin yazmıştır. Bu sebeple Yollığ Tigin bilinen ilk Türk yazarıdır. Tonyukuk kendi kitabesini kendisi yazmıştır.

Başlıca Türk destanları hangileridir, Türk destanları kimlere ve hangi dönemlere aittir?

İpek Yolu

Çin’den başlayıp Orta Asya’yı aşarak Akdeniz’de sona eren ticaret yoludur.

Kürk Yolu

Hazar Denizi’nden başlayarak İpek Yolu’na paralel olarak Çin’e kadar ulaşan ticaret yoludur.
*Uygurlar minyatür sanatı ile ilgilendiler. Minyatür boyutu olmayan resime verilen isimdir.
Ayrıca Türkler balbal adı verilen küçük taşlara çok önem vermişlerdir. Balballar mezarların etrafına dikilir ve o kişinin öldürdüğü düşman sayısını gösterirdi.
*Türkler şehirlerine balık adını vermişlerdir. Ordubalık gibi

Türk-Çin İlişkileri

Çin kaynaklarında Türklere ait ilk belge M.Ö. 318 yılında yapılan Kuzey Şansi Savaşı sonunda imzalanan antlaşmadır.

Hunlar Çinliler üzerine:

1-İpek Yolu’na hakim olmak için
2-Türklerin ihtiyacı olan ipek, buğday ve pirinci temin etmek için saldırılar düzenlemişlerdir.

Çinliler Türklere karşılık:

1-Çin Seddi’ni inşa ettiler.
2-Ordularını Türkler gibi kurdular.
3-Çinli prensesleri Türk hakanları ile evlendirdiler.
4-İpek Yolu hakimiyeti için Türkler aleyhine bütün devletlerle birleştiler.
5-Türklere Budizm’i benimseterek onların savaşçılığını yok etmeye çalıştılar.
6-Orta Asya Veraset sistemini Türklere benimseterek Türk ülkelerinin parçalanmasını sağladılar.

Çin kültürü:

1-Şehircilik alanında
2-Tarım alanında
3-Felsefi alanda Türkleri etkiledi.

Türk kültürü:

1-Askeri teşkilatta
2-Kıyafette
3-Takvimde
4-Göktanrı inancıyla Çinlileri etkiledi.

Türk- Moğol İlişkileri

Uygurlar Moğolların devlet memurlarıydı. Bu sebeple Moğollar Türk sanılmaktadır.
Uygurlar Moğolları:
1-Tarımda
2-Yazıda
3-Hukukta
4-Devlet teşkilatlanmasında
5-Orduda etkilemişlerdir.

Türk Arap İlişkileri ve Nihavent Savaşı

Arap toplumu, çöllerde göçebe bir hayat
Hz. Ömer’in 642’de Sasanilerle Nihavent Savaşı’nı yapıp İran’daki Sasani Devleti’ne son verip İran’ı almasından sonra Türklerle Müslüman Araplar sınır oldu.
Hz.Osman zamanında başlayan İslam saldırıları Orta Asya’ya gelmeye başladı.
Emeviler döneminde Kuteybe Bin Müslim Maveraünnehr’i aldı. Ancak Emeviler döneminde Türkler Müslüman olamadılar. Çünkü Emeviler kendilerinden olmayan halklara iyi davranmıyorlardı.
Abbasiler Emevilerin bu siyasetini uygulamadılar ve Arap olmayanlara iyi davranmaya başladılar. Bu sebeple Abbasiler döneminde Türkler Müslüman oldular.
750 Talas Savaşı’nda Araplar Çinliler ile savaşırken Karluk türkleri Araplara yardım ettiler. Karluklar ilk Müslüman Türk boyu oldular.

Türk İran İlişkileri

İstemi Yabgu, İpek Yolu için Akhunlara karşı Sasaniler (İran) ile anlaştılar. İpek Yolu’nun büyük bir kısmı Sasanilerin eline geçince İstemi Yabgu bu sefer Bizans ile anlaştı ve İpek Yolu Türklerin kontrolüne geçti. 642 yılında Sasaniler yıkılınca Türklere İran , Irak ve Anadolu’nun yolları açıldı.